มูลนิธิโครงการหลวง

งานพัฒนาของโครงการหลวง

นับตั้งแต่พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวพร้อมด้วยสมเด็จพระนางเจ้าพระบรมราชินีนารถ เสด็จพระราชดำเนินเยี่ยมราษฎรชาวเขาบ้านดอยปุย ทอดพระเนตรเห็นชาวเขาปลูกฝิ่นแต่ยากจน จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯพระราชทานพระราชดำริและพระราชทรัพย์ส่วนพระองค์ตั้งโครงการหลวง เมื่อ พ.ศ. 2512 เพื่อพัฒนาชีวิตและความเป็นอยู่ของชาวเขา ลดการปลูกฝิ่น และฟื้นฟูป่าต้นน้ำลำธาร โดยมีพระประสงค์เพื่อช่วยเหลือราษฎรชาวไทยภูเขาในท้องถิ่นทุรกันดารและยากจน จากการดำรงชีวิตด้วยการทำไร่เลื่อนลอย และการปลูกฝิ่น ให้หันมาปลูกพืชเพื่อสร้างรายได้ทดแทน รวมทั้งการฟื้นฟูป่าต้นน้ำลำธาร

     ระยะเริ่มแรกเมื่อพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวเสด็จพระราชดำเนินเยี่ยมราษฏรชาวเขา ได้พระราชทานอาหาร เครื่องนุ่งห่ม และยารักษาโรค รวมทั้งพระราชทานพันธุ์พืชชนิดต่างๆ และหมูพันธุ์ลูกผสม ต่อมาได้มีอาสาสมัครจากมหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่ สถาบันเทคโนโลยีการเกษตรแม่โจ้ กรมวิชาการเกษตร กรมประชาสงเคราะห์ และหน่วยงานต่างๆ เดินทางไปเยี่ยมเยียนเกษตรกรชาวเขาในหมู่บ้านต่างๆ ประจำทุกสัปดาห์ เพื่อจัดทำแปลงสาธิตการเกษตร และให้คำแนะนำแก่เกษตรกรด้านต่างๆ รวมทั้งให้การฝึกอบรมเกษตรกรชาวเขาในการปลูกพืช และเลี้ยงสัตว์

     ต่อมา เมื่อวันที่ 10 มกราคม 2517 พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯพระราชทานพระราชดำรัส เรื่องช่วยชาวเขาและโครงการชาวเขา ความว่า

    "เรื่องที่จะช่วยชาวเขาและโครงการชาวเขานั้น มีประโยชน์โดยตรงกับชาวเขา เพื่อจะส่งเสริมและสนับสนุนให้ชาวเขามีความเป็นอยู่ดีขึ้น สามารถที่จะเพาะปลูกสิ่งที่เป็นประโยชน์และเป็นรายได้ของเขาเอง ที่มีโครงการนี้ จุดประสงค์อย่างหนึ่งก็คือ มนุษยธรรม หมายถึง ให้ผู้ที่อยู่ในถิ่นทุรกันดาร สามารถที่จะมีความรู้และพยุงตัว มีความเจริญก้าวหน้าได้ อีกอย่างหนึ่งก็เป็นเรื่องช่วยในทางที่ทุกคนเห็นว่าควรจะช่วยเพราะเป็นปัญหาใหญ่คือ ปัญหาเรื่องยาเสพติด ถ้าสามารถช่วยชาวเขาปลูกพืชที่เป็นประโยชน์บ้างเขาจะเลิกปลูกยาเสพติดคือ ฝิ่น ทำให้นโยบายการระงับการปราบปรามการปลูกฝิ่นและการค้าฝิ่น ได้ผลดี อันนี้ก็เป็นผลอย่างหนึ่ง ผลอีกอย่างหนึ่งซึ่งสำคัญมากก็คือ ชาวเขา ตามที่รู้เป็นผู้ที่ทำการเพาะปลูกโดยวิธีที่ไม่ถูกต้อง ถ้าพวกเราทุกคนไปช่วยชาวเขา ก็เท่ากับช่วยบ้านเมืองให้มีความดี ความอยู่ดีกินดี และปลอดภัยได้อีกทั่วประเทศ เพราะถ้าสามารถทำโครงการนี้ได้สำเร็จ ให้เขาอยู่เป็นหลักเป็นแหล่ง สามารถที่จะมีความอยู่ดีกินดีพอสมควร และสนับสนุนนโยบายที่จะรักษาป่าไม้ รักษาดินให้เป็นประโยชน์ต่อไป ประโยชน์อันนี้จะยั่งยืนมาก"

      พระราชดำรัสของพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวในครั้งนั้น ได้แสดงให้เห็นถึงความสำคัญ วัตถุประสงค์ รวมถึงเป้าหมายของการทำงานของโครงการหลวงที่ชัดเจน ต่อมาหม่อมเจ้ภีศเดช รัชนี ประธานมูลนิธิโครงการหลวง ทรงอธิบายถึงวิธีการทำงานของโครงการหลวงใว้ในหนังสือประพาสต้นบนดอยว่า โครงการหลวงทำงานครบวงจร ประกอบด้วย

    1. การวางแผนการใช้ประโยชน์ที่ดิน เพื่อให้เกิดความชัดเจนของพื้นที่ป่า พื้นที่เกษตร และพื้นที่ใช้ประโยชน์อื่นๆ

     2. การปลูกป่าในพื้นที่ส่วนที่ควรเป็นป่า เช่น การปลูกป่าชาวบ้าน ตามแนวพระราชดำริป่า 3 อย่าง ประโยชน์ 4 อย่าง

     3. การทำการเกษตรภายใต้ระบบการอนุรักษ์ดินและน้ำ รวมทั้งการพัฒนาพื้นฐาน ได้แก่ ระบบชลประทาน รวมถึงการปรับปรุงถนนระหว่างหมู่บ้านสำหรับการขนส่งผลผลิตต่างๆ ไปสู่ตลาด

     4. การวิจัย ซึ่งต้องทำอย่างต่อเนื่อง เพราะการปลูกพืชเขตหนาวทุกชนิดเป็นเรื่องใหม่สำหรับประเทศไทย ผลจากการวิจัยได้นำไปส่งเสริมต่อเกษตรกร รวมถึงการพัฒนาคนด้านการศึกษาและสาธารณสุข เพื่อช่วยเขาให้ช่วยตนเอง

     5. การขนส่ง การจัดการหลังการเก็บเกี่ยว และการตลาด เพื่อนำผลผลิตของเกษตรกรไปสู่ผู้บริโภค

        พ.ศ. 2521 โครงการหลวงได้เริ่มดำเนินการพัฒนาเป็นพื้นที่ โดยตั้งเป็นโครงการหลวงเพื่อพัฒนาในหมู่บ้านต่างๆ การดำเนินงานอาศัยทุนจากพระราชทรัพย์พระราชทาน และงบประมาณสนับสนุนจากมิตรประเทศ เช่น กระทรวงเกษตรสหรัฐอเมริกา และไต้หวัน เป็นต้น

      ปัจจุบันโครงการหลวงได้ให้การส่งเสริมและพัฒนาในพื้นที่ชุมชนชาวเขาซึ่งตั้งอยู่บนพื้นที่สูง เรียกว่าศูนย์พัฒนาโครงการหลวง มีจำนวน 38 แห่ง แต่ละศูนย์ฯครอบคลุมพื้นที่แห่งละ 5-20 หมู่บ้าน ในพื้นที่ 5 จังหวัดภาคเหนือตอนบน ได้แก่ เชียงใหม่ เชียงราย แม่ฮ่องสอน ลำพูน และพะเยา มีประชากรชาวเขาเผ่าต่างๆ 13 เผ่าและชาวไทยที่อยู่อาศัยบนพื้นที่ภูเขาได้รับประโยชน์ รวม 37,561 ครัวเรือน จำนวนประชากร 172,309 คน

ประชากรเป้าหมาย

      ประชากรบนพื้นที่สูงในปัจจุบันมีความแตกต่างหลากหลายมากยิ่งกว่าที่เคยเป็นมาในอดีต กล่าวคือ ประชากรที่อยู่อาศัยและตั้งถิ่นฐานบนพื้นที่สูง ในปัจจุบันมืได้เป็นแต่เพียงชาวไทยภูเขาเท่านั้น แต่หมายรวมถึง คนไทยเชื้อสายจีนที่อพยพลี้ภัยสงครามจากประเทศจีน คนไทยพื้นราบที่ขึ้นไปตั้งถิ่นฐานและประกอบธุรกิจบนพื้นที่สูง ทั้งด้านการเกษตร และการท่องเที่ยว จากการเปลี่ยนแปลงของประชากรซึ่งเป็นเป้าหมายหลักของการพัฒนาพื้นที่สูง ส่งผลต่อการพัฒนายุทธศาสตร์การพัฒนาพื้นที่สูงให้เหมาะสม เพราะเป็นการเพิ่มขึ้นของประชากร ส่งผลต่อระดับความต้องการใช้ทรัพยากรธรรมชาติในพื้นที่ เช่น ที่ดินเพื่อยู่อาศัยและทำกิน ทั้งยังส่งผลต่อระดับความหนาแน่นของประชากรต่อพื้นที่ในชุมชน ซึ่งมีผลเกี่ยวพันถึงขีดความสามารถในการดูดซับมลภาวะของสิ่งแวดล้อมในพื้นที่ดังกล่าว หากมองในด้านโครงสร้างอายุของชาวเขาที่ยังอยู่บนพื้นที่สูงจะพบสัดส่วนของคนแก่และเด็กมากขึ้น ในด้านระดับการศึกษาจะพบว่ามีผู้จบการศึกษาระดับประถมและมัธยมเพิ่มมากขึ้น ชาวเขาส่วนใหญ่เขียนอ่านภาษาไทยได้ บางคนมีการศึกษาระดับปริญญา หลายคนที่เป็นผู้นำท้องถิ่นมีความคิดอ่านที่ทันสมัยก้าวหน้า ความแตกต่างระหว่างบทบาทชายหญิงมีช่องว่างน้อยลง และที่สำคัญสุขอนามัยที่ดี ทำให้อายุขัยเฉลี่ยของชาวเขาเพิ่มขึ้น

ที่ตั้งและจำนวนประชากรของศูนย์พัฒนาโครงการหลวง พ.ศ. 2554

ที่ตั้งและจำนวนประชากรของศูนย์พัฒนาโครงการหลวง พ.ศ. 2554

ที่ตั้งศูนย์พัฒนาโครงการหลวง
ภาพประกอบ : http://www.royalprojectthailand.com/development

โครงสร้างงานพัฒนาของโครงการหลวง ประกอบด้วย

    1. กลุ่มศูนย์พัฒนาโครงการหลวง ประกอบด้วย ศูนย์พัฒนาโครงการหลวง 38 แห่ง

    2. กลุ่มงานพัฒนาและส่งเสริมการผลิต

    3. ศูนย์อารักขาพืช

    4. กลุ่มงานพัฒนาการศึกษา สังคม และสาธารณสุข ประกอบด้วยงานสนับสนุนการปฏิบัติงานด้านสังคมและสาธารณะสุข

ลักษณะหรือแนวทางการดำเนินงานของกลุ่มงานต่างๆ ด้านการพัฒนาของโครงการหลวง มีดังนี้

1. ศูนย์พัฒนาโครงการหลวง

    แนวทางการดำเนินงานของศูนย์พัฒนาโครงการหลวง มีดังนี้

    1) ส่งเสริมการใช้ประโยชน์ที่ดินตามแผนการใช้ที่ดินรวมถึงการปลูกพืชภายใต้ระบบอนุรักษ์ดินและน้ำที่เหมาะสม รวมถึงการปลูกป่าชาวบ้านเพื่อเป็นไม้ใช้สอยสำหรับครัวเรือน(ป่า 3 อย่าง ประโยชน์ 4 อย่าง) และการฟื้นฟูและอนุรักษ์ป่าต้นน้ำลำธาร

    2) อาศัยผลงานวิจัยเป็นตัวขับเคลื่อนการพัฒนาเพื่อสร้างรายได้และความเป็นอยู่ที่ดีของประชากรเป้าหมาย ปัจจุบันเน้นการสร้างความมั่นคงด้านอาหาร การปลูกพืชหรือเลี้ยงสัตว์ภายใต้มาตรฐานอาหารปลอดภัย ทั้งมาตรฐานระบบการเพาะปลูกที่ดี (GAP) ซึ่งเป็นมาตรฐานที่รับรองโดยกรมวิชาการเกษตร  มาตรฐานเกษตรอินทรีย์ และมาตรฐาน GLOBAL.GAP ซึ่งเป็นมาตรฐานความปลอดภับระดับนานาชาติ

    3) การวางแผนการผลิตที่สอดคล้องกับการตลาด โดยมีศูนย์ผลิตผลโครงการหลวงเป็นกลไกในการประสานแผนการดำเนินงาน การจัดการหลังการเก็บเกี่ยว และการควบคุมคุณภาพและผลผลิต

    4) สนับสนุนกระบวนการมีส่วนร่วมของชุมชนและเสริมสร้างความเข้มแข็งของกลุ่มเกษตรกร ทั้งด้านการประกอบอาชีพ การพัฒนาคุณภาพชีวิต และการฟื้นฟูและอนุรักษ์สิ่งแวดล้อม

     5) ร่วมมือกับหน่วยงานของรัฐและชุมชนในการบูรณาการพัฒนาด้านต่างๆอย่างใกล้ชิด ทั้งด้านเศรฐกิจ สังคม และสิ่งแวดล้อม

 มูลนิธิ โครงการหลวงได้กำหนดยุทธศาสตร์ของศุนย์พัฒนาโครงการหลวง ดังนี้

     1. ยุทธศาสตร์การพัฒนาอาชีพจากฐานความรู้ ประกอบด้วย 5 แผนงาน ดังนี้

         แผนงานที่ 1 พัฒนางานทดสอบและสาธิต

         แผนงานที่ 2 ส่งเสริมและพัฒนาอาชีพภาคการเกษตร 

         แผนงานที่ 3 ฟื้นฟูและอนุรักษ์ภูมิปัญญาท้องถิ่น

         แผนงานที่ 4 ส่งเสริมการท่องเที่ยวโครงการหลวง          

         แผนงานที่ 5 สร้างมูลค่าเพิ่มของสินค้าและบริการ

    2. ยุทธศาสตร์การเสริมสร้างความเข้มแข็งของคนและชุมชน  ประกอบด้วย 3 แผนงาน ดังนี้

        แผนงานที่ 1 ส่งเสริมการพัฒนาคนในชุมชนสู่สังคมแห่งการเรียนรู้

        แผนงานที่ 2 ส่งเสริมและพัฒนาองค์กรชุมชน

        แผนงานที่ 3 พัฒนาศักยภาพชุมชนในการป้องกันการแพร่ระบาดของยาเสพติด

    3. ยุทธศาสตร์การฟื้นฟูและอนุรักษ์ทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม  ประกอบด้วย 4 แผนงาน ดังนี้

        แผนงานที่ 1 ส่งเสริมการปลูกหญ้าแฝกเพื่ออนุรักษ์ดินและน้ำ

        แผนงานที่ 2 ฟื้นฟูความอุดมสมบูรณ์ของดิน

        แผนงานที่ 3 รณรงค์การลดการใช้สารเคมีและเฝ้าระวังการปนเปื้อนมลพิษในสิ่งแวดล้อม

        แผนงานที่ 4 ส่งเสริมการปลูกป่าชาวบ้านและการฟื้นฟูป่าต้นน้ำลำธาร

    4. ยุทธศาสตร์การพัฒนาระบบการผลิตและตลาด  ประกอบด้วย 2 แผนงาน ดังนี้

        แผนงานที่ 1 วางแผนและการจัดการผลผลิต

        แผนงานที่ 2 พัฒนาและควบคุมคุณภาพผลผลิต

    5. ยุทธศาสตร์การเพิ่มประสิทธิภาพการบริหารจัดการ  ประกอบด้วย 2 แผนงาน ดังนี้

        แผนงานที่ 1 สร้างประสิทธิภาพศูนย์การเรียนรู้ (Knowledge Center)

        แผนงานที่ 2 พัฒนาระบบการบริหารจัดการ

2. ศูนย์อารักขาพืช

    ศูนย์อารักขาพืช เป็นหน่วยงานสำคัญของมูลนิธิโครงการหลวง ที่ดำเนินงานวิจัยและถ่ายทอดความรู้ด้านอารักขาพืช เพื่อสนับสนุนการปฏิบัติงานของศูนย์พัฒนาโครงการหลวง รวมถึงการเฝ้าระวังและการตรวจสอบสารตกค้างในผลผลิตต่างๆ เพื่อให้เกิดความปลอดภัยต่อผู้บริโภค ปลอดภัยต่อเกษตรกรผู้ปลูกพืช และต่อสิ่งแวดล้อม

    มูลนิธิโครงการหลวงมีนโยบายไม่ใช้สารเคมีเพื่อปราบศัตรูพืช นอกจากจำเป็นจริงๆ จึงมีงานป้องกันและกำจัดศัตรูพืชพร้อมทั้งห้องปฏิบัติการเพื่อควบคุมการใช้สารเคมีเหล่านั้น

   หน้าที่สำคัญของงานป้องกันและกำจัดศัตรูพืชคือ การส่งเจ้าหน้าที่ด้านแมลงและโรคพืชไปตรวจเยี่ยมศูนย์ต่างๆ อยู่เสมอ ซึ่งศูนย์เหล่านี้จะปลูกผัก ไม้ดอก และไม้ผลต่างๆ และเมื่่อทางศูนย์พบปัญหา จะส่งตัวอย่างพืชที่มีอาการเหล่านั้นให้กับเจ้าหน้าที่ของงานป้องกันและกำจัดศัตรูพืช เพื่่อให้คำแนะนำวิธีการกำจัดรักษาที่ถูกต้อง ดังนั้นงานนี้จึงเป็นเสมือนคลีนิครักษาโรค ซึ่งเป็นการควบคุมให้ใช้สารเคมีอย่างถูกต้องและเคร่งครัด รวมถึงการควบคุมการการเฝ้าระวังการตรวจสอบสารตกค้างก่อนเก็บเกี่ยว และการตรวจสอบสารตกค้างหลังการเก็บเกี่ยว

3. กลุ่มงานพัฒนาและส่งเสริมการผลิต

   กลุ่มงานพัฒนาและส่งเสริมการผลิต มีหน้าที่สำคัญในการสนับสนุนการดำเนินงานของศูนย์พัฒนาโครงการหลวง โดยนำผลงานวิจัยไปถ่ายทอดต่อเจ้าหน้าที่และเกษตรกร การถ่ายทอดเทคโนโลยี การร่วมแก้ใขปัญหาที่เกิดขึ้นแก่ศูนย์และเกษตรกร การนำปัญหาที่เกิดขึ้นไปสู่การวิจัยเพื่อแก้ใขปัญหาในระยะยาว  การประสานการจัดทำแผนการผลิตและการตลาด รวมถึงการติดตามและประมาณการผลผลิตที่จะนำออกจำหน่ายสูตลาด

4. งานพัฒนาการศึกษาและสังคม สาธารณสุข

    มูลนิธิโครงการหลวงมุ่งพัฒนาคุณภาพชีวิตของประชาชนกลุ่มเป้าหมายให้มีความเป็นอยู่ดีขึ้น มีความเข้มแข็งสามารถพึ่งตนเอง ตามแนวพระราชดำริ "ช่วยเขาเพื่อให้ช่วยตนเอง" โดยอาศัยปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียงเป็นแนวทางสำคัญในการดำเนินงาน รวมถึงการฟื้นฟูและอนุรักษ์ภูมิปัญญาท้องถิ่น การรักษาวิถีชีวิตและเอกลักษณ์ของชนเผ่าต่างๆ รวมถึงการเสริมสร้างความเข้มแข็งของชุมชนเพื่อต่อต้านการแพร่ระบาดของยาเสพติด ขอบเขตงานด้านพัฒนาสังคมและสาธารณะสุขของชาวเขาจึงกว้างขวาง เกี่ยวข้องกับเด็กๆ แม่บ้าน พ่อบ้าน และชุมชนของชาวเขาโดยรวม การดำเนินงานในด้านนี้ได้อาศัยความร่วมมืออย่างใกล้ชิดกับหน่วยงานของรัฐและภาคเอกชน และที่สำคัญคือกระบวนการมีส่วนร่วมของตัวชาวเขาเอง ได้แก่

     - สนับสนุนพัฒนาการศึกษาและสังคม ให้แก่เด็กด้อยโอกาส และขาดแคลน  ส่งเสริมการพัฒนาความเข้มแข็งของเยาวชน เพื่อพัฒนาความเป็นผู้นำ รวมถึงส่งเสริมความรู้เกี่ยวกับการพัฒนาคุณภาพชีวิต และส่งเสริมอาชีพแก่เยาวชน สตรี และกลุ่มแม่บ้าน

     - สนับสนุนการดำเนินงานของกลุ่มประชาอาสา ซึ่งเป็นอาสาสมัคร ประกอบด้วย แพทย์ พยาบาล ทันตแพทย์ และเภสัชกร ในการเยี่ยมเยียนเพื่อให้การรักษาพยาบาลเบื้องต้น และการพัฒนาสาธารณสุขมูลฐาน

     - เสริมสร้างความเข้มแข็งของชุมชนในการป้องกันและแก้ไขปัญหาการแพร่ระบาดของยาเสพติดของชุมชน โดยเน้นการให้ชุมชนมีส่วนร่วมให้มากที่สุด เพื่อให้การดำเนินงานสอดคล้องกับวิถีชีวิตและวัฒนธรรมของแต่ละชุมชน และส่งผลให้เกิดการป้องกันและแก้ไขปัญหาที่ยั่งยืน

     - การส่งเสริมการฟื้นฟูและอนุรักษ์งานหัตถกรรมของชาวเขาชนเผ่าต่างๆ ได้ แก่ การศึกษา และรวบรวมองค์ความรู้งานด้านหัตถกรรมของชนเผ่าต่างๆ การฟื้นฟูและถ่ายทอดความรู้จากผู้รู้รุ่นอาวุโสสู่รุ่นเยาว์ การส่งเสริมผลิตงานหัตถกรรมการจำหน่ายเป็นของที่ระลึกแก่นักท่องเที่ยวและสู่ตลาดทั่วไป เพื่อสร้างรายได้เสริมให้แก่ครัวเรือน

     - การเสริมสร้างความเข้มแข็งของกลุ่มพึ่งตนเองในรูปแบบต่างๆ ซึ่งเป็นกระบวนการที่ดำเนินงานโดยการรวมกลุ่มของประชนเป้าหมายในการประกอบกิจกรรมด้านต่างๆร่วมกัน โดยการประสานงานและสนับสนุนของหน่วยงานภาครัฐและท้องถิ่น อาทิเช่น กลุ่มเกษตรกร กลุ่มแม่บ้าน สหกรณ์ กลุ่มวิสาหกิจชุมชน กลุ่มออมทรัพย์ และกลุ่มอนุรักษ์ทรัพยากรธรรมชาติ เป็นต้น 

     - การสนับสนุนการเตรียมพร้อมของชุมชนเพื่อรองรับการท่องเที่ยว ที่สำคัญได้แก่ การสร้างความเข้มแข็งของกรรมการชุมชนเพื่อการมีส่วนร่วมด้านการท่องเที่ยว การพัฒนาสิ่งแวดล้อมด้านการท่องเที่ยว การพัฒนาเยาวชน การพัฒนาไก้ดท้องถิ่น การส่งเสริมกิจกรรมเพื่อสร้างมาตรฐานร้านอาหารสะอาดและถูกสขอนามัย และมาตรฐานที่พักในชุมชน รวมถึงการประสานงานกับภาคเอกชนด้านการท่องเที่ยว เป็นต้น

 5. การฟื้นฟูและอนุรักษ์ทรัพยากรธรรมชาติ

      งานด้านการฟื้นฟูและอนุรักษ์ทรัพยากรธรรมชาติของโครงการหลวง เน้นการดำเนินงานที่สนับสนุนให้ประชากรเป้าหมายมีส่วนร่วมในการดำเนินงานเป็นหลัก ด้วยการร่วมมืออย่างใกล้ชิดของหน่วยงานต่างๆที่เกี่ยวข้อง ทั้งการฟื้นฟูความอุดมสมบูรณ์ของดินด้วยวัสดุท้องถิ่น โดยการทำปุ๋ยหมัก ปุ๋ยคอก การปลูกปุ๋ยพืชสด การอนุรักษ์ดินและน้ำโดยการปลูกหญ้าแฟก การปลูกป่าชาวบ้าน ป้องกันการบุกรุกป่า การป้องกันไฟป่า และการปลูกป่าฟื้นฟูต้นน้ำลำธารเป็นต้น

ข้อมูลอ้างอิง : http://www.royalprojectthailand.com

สถาบันวิจัยและพัฒนาพื้นที่สูง (องค์การมหาชน)

ประวัติความเป็นมา

สถาบันวิจัยและพัฒนาพื้นที่สูง (องค์การมหาชน) หรือ สวพส. จัดตั้งขึ้นเนื่องจากรัฐบาลมีนโยบายที่จะสนับสนุนงานโครงการหลวงและขยายผลงานโครงการหลวงในการพัฒนาเศรษฐกิจสังคมและสิ่งแวดล้อมบนที่สูงของประเทศไทยให้เกิดผลสัมฤทธิ์อย่างยั่งยืน โดยมีพระราชกฤษฎีกาจัดตั้งสถาบันวิจัยและพัฒนาพื้นที่สูง (องค์การมหาชน) มีผลบังคับใช้ตั้งแต่วันที่ 15 ตุลาคม 2548 เพื่อเป็นกระบวนการและกลไกในการเสริมสร้างงานวิจัยและพัฒนา เพื่อให้ได้มาซึ่งนวัตกรรมใหม่ การเสริมสร้างและการรักษาภูมิปัญญาท้องถิ่น การเก็บรักษาคุณค่าของความหลากหลายทางชีวภาพ การถ่ายทอดองค์ความรู้จากโครงการหลวง และการผสมผสานกับภูมิปัญญาท้องถิ่น การเสริมสร้างความเข้มแข็งของชุมชนบนพื้นที่สูง ตลอดจนส่งเสริมการมีส่วนร่วมในการฟื้นฟู ป่าต้นน้ำลำธาร รวมทั้งการแลกเปลี่ยนทางวิชาการในระดับนานาชาติเพื่อ ให้เกิดการพัฒนาองค์ความรู้และนวัตกรรมใหม่ๆ ในอันที่จะก่อให้เกิดประโยชน์ให้แก่ประเทศชาติได้กว้างขวางมากยิ่งขึ้น

ต่อมาได้มีพระราชกฤษฎีกาจัดตั้งสถาบันวิจัยและพัฒนาพื้นที่สูง (องค์การมหาชน) (ฉบับที่ 2) เมื่อวันที่ 9 มิถุนายน 2552 ขยายวัตถุประสงค์ให้สามารถบริหารจัดการสวนเฉลิมพระเกียรติฯ ราชพฤกษ์ 2549 ซึ่งเป็นพื้นที่จัดงานมหกรรมพืชสวนโลก เนื่องในวโรกาสเฉลิมฉลองครองราชย์ 60 ปี และเฉลิมพระชนมพรรษา 80 พรรษา และเมื่อวันที่ 23 มกราคม 2553 พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ พระราชทานนามสวนแห่งนี้ว่า “อุทยาน หลวงราชพฤกษ์” และต่อมาสำนักราชเลขาธิการแจ้งชื่อภาษาอังกฤษว่า "Royal Park Rajapruek"

วิสัยทัศน์

มุ่งวิจัยและพัฒนาเพื่อสนับสนุนงานโครงการหลวงและขยายผลโครงการหลวงเพื่อให้เกิดการพัฒนาพื้นที่สูงอย่างยั่งยืน รวมทั้งเสริมสร้างและพัฒนาอุทยานหลวงราชพฤกษ์ให้เป็นแหล่งความรู้พืชสวน ความหลากหลายทางชีวภาพ และแหล่งท่องเที่ยวที่มีคุณภาพระดับนานาชาติ

พันธกิจ

• ส่งเสริม สนับสนุน การวิจัยและพัฒนางานโครงการหลวง
• สนับสนุนการวิจัย รวบรวม รักษาและพัฒนาต่อยอดภูมิปัญญาท้องถิ่น รวมทั้งรักษาคุณค่าและสร้างประโยชน์จากความหลากหลายทางชีวภาพบนพื้นที่สูง
• ส่งเสริมและประสานความร่วมมือกับมูลนิธิโครงการหลวงและหน่วยงานที่เกี่ยวข้องในการวิจัย พัฒนาและถ่ายทอดองค์ความรู้และพัฒนากระบวนการเรียนรู้ของชุมชน เพื่อให้ชุมชนมีความเข้มแข็งภายใต้ปรัชญาเศรษฐกิจพอเพียงและสอดคล้องกับแนวทางของโครงการหลวง รวมทั้งการสนับสนุนกระบวนการมีส่วนร่วมของชุมชนในการฟื้นฟูและรักษาสิ่งแวดล้อม
• จัดให้มีการศึกษา ค้นคว้า วิจัย พัฒนาและเผยแพร่ข้อมูลและสารสนเทศเกี่ยวกับการพัฒนาพื้นที่สูงอย่างครบวงจร ตลอดจนเป็นศูนย์ประสานงานและส่งเสริมการดำเนินการดังกล่าว
• เสริมสร้างเครือข่ายความร่วมมือและแลกเปลี่ยนการวิจัยและพัฒนาพื้นที่สูงทั้งภายในและต่างประเทศ
• พัฒนาอุทยานหลวงราชพฤกษ์ ให้เป็นแหล่งเรียนรู้พืชสวน ความหลากหลายทางชีวภาพ และแหล่งท่องเที่ยวทางการเกษตรและวัฒนธรรม

นโยบายการดำเนินงานของสถาบัน

นโยบายการดำเนินงานของสถาบันวิจัยและพัฒนาพื้นที่สูง มีวัตถุประสงค์หลัก คือ สนับสนุนการวิจัยและพัฒนางานโครงการหลวงและดำเนินการขยายผลโครงการหลวงให้เกิดประโยชน์ต่อพื้นที่สูงส่วนใหญ่ของประเทศ รวมทั้งให้ความร่วมมือและแลกเปลี่ยนทางวิชาการด้านการวิจัยและการพัฒนาพื้นที่สูงในระดับนานาชาติ โดยในการปฏิบัติงานของสถาบันมีหลักการดำเนินงานที่สำคัญ 2 ประการ คือ

• หลักการทำงานของโครงการหลวง ที่สำคัญคือ การวิจัยเพื่อนำผลไปให้เกษตรกรบนพื้นที่สูงได้ใช้ประโยชน์และเป็นไปตามความต้องการของตลาด การส่งเสริมให้เกษตรกรปลูกพืชหลายๆ ชนิด และการสำรวจและวางแผนการใช้ประโยชน์ที่ดิน
• หลักปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียง คือ การเสริมสร้างภูมิคุ้มกัน สถาบันจึงมียุทธศาสตร์ที่ไม่เล็งผลเลิศจนเกินไป มีความรอบคอบระมัดระวัง มีการวิจัยและทดลองปฏิบัติเพื่อให้ได้ผลจริง รวมทั้งการส่งเสริมให้มีรายได้จากการขายผลผลิตสู่ตลาด เพื่อให้เกษตรกรมีรายได้ที่จะอยู่ได้อย่างดี ส่งเสริมให้เกิดการพึ่งตนเอง รวมถึงการส่งเสริมคุณธรรม ความซื่อสัตย์สุจริต ความอดทน ความอดออม และการเอื้ออาทรช่วยเหลือซึ่งกันและกัน

เป้าประสงค์ของยุทธศาสตร์

• ด้านเศรษฐกิจ คือ ชุมชนเป้าหมายมีความมั่นคงในอาชีพและรายได้ จากการน้อมนำปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียงและแนวทางของโครงการหลวง
• ด้านสังคม คือ ชุมชนเป้าหมายบนพื้นที่สูงมีความเข้มแข็ง และพึ่งพาตนเองได้ โดยกระบวนการมีส่วนร่วมและการเรียนรู้ จากการสนับสนุนงานโครงการหลวงและขยายผลโครงการหลวง
• ด้านทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม คือ ทรัพยากรธรรมชาติอุดมสมบูรณ์และสิ่งแวดล้อมดี จากกระบวนการมีส่วนร่วมของชุมชน
• ด้านบริหารจัดการ คือ สถาบันมีการบริหารจัดการที่มีประสิทธิภาพ และพัฒนาอุทยานหลวงราชพฤกษ์ให้มีคุณภาพระดับนานาชาติและเป็นที่ยอมรับอย่างกว้างขวาง

ยุทธศาสตร์ของสถาบัน

• ยุทธศาสตร์การวิจัยและพัฒนา
• ยุทธศาสตร์การพัฒนาสนับสนุนโครงการหลวงและขยายผลโครงการหลวง
• ยุทธศาสตร์การบริหารจัดการอุทยานหลวงราชพฤกษ์
• ยุทธศาสตร์การบริหารจัดการที่มีประสิทธิภาพ

พื้นที่เป้าหมายของการดำเนินงาน

• สถาบันได้กำหนดพื้นที่เป้าหมายในระยะแรก เพื่อการถ่ายทอดความรู้และการพัฒนาเป็น 4 พื้นที่ คือ พื้นที่โครงการหลวง พื้นที่โครงการขยายผลโครงการหลวง พื้นที่โครงการ “รักษ์น้ำเพื่อพระแม่ของแผ่นดิน” และพื้นที่โครงการถ่ายทอดองค์ความรู้โครงการหลวงและพัฒนาศักยภาพชุมชนบนพื้นที่สูง และได้เพิ่มพื้นที่ดำเนินงานที่ได้รับการสนับสนุนงานประมาณจาก สำนักงาน ป.ป.ส. ภายใต้โครงการขยายผลโครงการหลวงเพื่อแก้ปัญหาการปลูกฝิ่นอย่างยั่งยืน คลอบคลุมพื้นที่ 12 จังหวัด ได้แก่ เชียงใหม่ เชียงราย แม่ฮ่องสอน พะเยา ลำพูน น่าน กำแพงเพชร กาญจนบุรี ตาก ลำปาง อุตรดิตถ์ และพิษณุโลก โดยมีจำนวนกลุ่มบ้าน 1,066 กลุ่มบ้าน ครอบคลุมพื้นที่ลุ่มน้ำ 8 ลุ่มน้ำหลัก 48 ลุ่มน้ำสาขา
• ในแผนยุทธศาสตร์ฯ ระยะที่ 2 มีการวางแผนบริหารจัดการในระบบลุ่มน้ำ มีพื้นที่เป้าหมายการดำเนินงาน
•  

ภาพประกอบ : อ้างอิงจาก : http://www.hrdi.or.th/about_us/page/hrdi

ข้อมูลอ้างอิง : http://www.hrdi.or.th

พื้นที่โครงการขยายผลโครงการหลวง

สถาบันวิจัยและพัฒนาพื้นที่สูง (องค์การมหาชน) มีภาระกิจที่ต้องขยายผลความสำเร็จของโครงการหลวงไปสู่การพัฒนาพื้นที่สูงอื่นๆ ของประเทศไทย จำนวน 3,829 หมู่บ้าน เนื่องจากเป็นพื้นที่ที่มีความสำคัญมาก เพราะเป็นแหล่งต้นน้ำลำธารของประเทศไทย และมีประชาการอาศัยของเป็นจำนวนมาก แต่สถานการณ์ปัจจุบันพบว่า ทรัพยากรธรรมชาติกำลังถูกทำลายไปอย่างมาก เนื่องจากเป็นพื้นที่ที่มีความสำคัญ ในขณะที่ประชาชนบนพื้นที่สูง ยังคงมีชีวิตและความเป็นอยู่ที่ยากลำบาก และมีปัญหาที่จำเป็นต้องได้รับพัฒนาหรือแก้ไข ทั้งด้านเศรษฐกิจและสังคม สถาบันวิจัยและพัฒนาพื้นที่สูง จึงได้ดำเนิน “โครงการขยายผลโครงการหลวง” มาตั้งแต่ปี พ.ศ. 2548โดยจัดตั้งโครงการในพื้นที่สูงเป้าหมายต่างๆ และมีเจ้าหน้าที่ขยายผลโครงการหลวง ทำหน้าที่ปฏิบัติงานพัฒนาในพื้นที่ร่วมกับชุมชน และมี
มูลนิธิโครงการหลวงเป็นต้นแบบของการพัฒนา ทำหน้าที่ให้การปรึกษา และสนับสนุนเชื่อมโยงการดำเนินงานซึ่งกันและกัน โดยแบ่งการบริหารจัดการโดยใช้ขอบเขตของลุ่มน้ำ แบ่งได้เป็น 6 ลุ่มน้ำดังนี้

แผนที่ลักษณะความเชื่อมโยงองค์ความรู้ของศูนย์ขยายผลโครงการหลวง

ภาพประกอบ อ้างอิงจาก :  http://www.hrdi.or.th/AreaOfOperations/page/ExpansionRoyalProject